Cultuur is niet iets uit het verleden of van achtergebleven volkeren, maar een belangrijke factor in ons dagelijks leven en denken, ook in Nederland.Wanneer we willen begrijpen waarom wij Nederlanders ons gedragen zoals we doen, waarom dingen in ons land zo lopen als ze lopen, is het nodig om ons te verdiepen in onze eigen cultuur.
Met cultuur bedoel ik de typisch patronen van denken en gedragen van een bepaalde groep mensen en de betekenis die zij daaraan verbinden. Je kunt ook spreken van mentaliteit. Alle Nederlanders delen een aantal waarden, morele principes, die ze in hun opvoeding hebben meegekregen en die vaak onbewust van invloed zijn op hun manier van redeneren. Voor een deel zijn die waarden anders dan in de meeste Europese landen. Dat komt doordat in de loop der geschiedenis andere sociale groepen hun stempel op de samenleving hebben gedrukt dan in veel van de ons omringende landen.
Wij moderne Nederlanders hebben de neiging te denken dat we neutraal, onbevangen en vrij de wereld inkijken. Niets is minder waar. Onze kijk op de wereld is gekleurd door waardeoordelen die typisch Nederlands zijn. Net als alle andere mensensoorten op aarde zijn wij zo diepgaand cultureel geconditioneerd vanaf onze prilste jeugd, dat onze cultuur een deel van onze persoonlijkheid is geworden. We zijn ons er helemaal niet meer bewust van. Er is een vast aantal argumenten en gedragingen die wij logisch en normaal vinden, maar die dat binnen Europa en de rest van de wereld helemaal niet zijn. Redeneringen als ‘Iedereen moet zelf bepalen wat hij doet’ of ‘Je moet niet denken dat je beter bent dan een ander’ zijn gebaseerd op waarden die in Nederland algemeen worden onderschreven, maar bijvoorbeeld in onze buurlanden niet bestaan.
De belangrijkste Nederlandse waarden
Bestaat er een nationale cultuur?
Er zijn geleerden die twijfelen aan het bestaan van een nationale cultuur. Er bestaan zoveel verschillen tussen Nederlanders onderling, hoe kun je die allemaal onder één noemer vangen? Verschillende karakters, verschillende politieke opvattingen, verschillende sociale klassen en verschillen in opleiding.
Die verschillen bestaan inderdaad. En juist omdat wij zelf Nederlanders zijn, zien wij vooral de verschillen en niet de overeenkomsten. Buitenlanders zien die overeenkomsten tussen ons veel beter en kunnen haarfijn uitleggen wat voor gedrag typisch Nederlands is. Het hangt dus van je gezichtspunt uit of je de overeenkomsten of juist de verschillen ziet.
Er is nog iets anders. In mijn boek over de Nederlandse cultuur heb ik ook een hoofdstuk gewijd aan de regionale cultuurverschillen. Een gemiddelde Twentenaar gedraagt zich niet helemaal hetzelfde als een Randstedeling, nietwaar? En een gemiddelde Fries zit een tikkeltje anders in elkaar dan een gemiddelde Limburger. Aan de andere kant weten we ook heel goed dat die regionale verschillen steeds meer aan het vervagen zijn, net zoals de regionale dialecten bezig zijn te verdwijnen. Sinds het ontstaan van het Koninkrijk der Nederlanden aan het begin van de 19de eeuw is een proces van eenwording aan de gang, waardoor Nederland cultureel en taalkundig steeds homogener aan het worden is. De mentaliteit en de taal van de Randstad is steeds meer de norm geworden.
Bovendien is het een misverstand te denken dat cultuur alleen maar uit concrete opvattingen of gedragingen bestaat. Dat is slechts de buitenkant, onze cultuur heeft nog een diepere laag. Diep in ons koesteren we een aantal onuitgesproken veronderstellingen, morele principes, idealen: waarden, zaken die we zo vanzelfsprekend en normaal vinden dat we er zelden bij stil staan. Maar die waarden bepalen wel onze kijk op de wereld en ons oordeel of iets goed of slechts is, of iets nodig is of niet. Onze meningen ons gedrag zijn veelal ingegeven door onze waarden. Die Nederlandse waarden delen we (vrijwel) allemaal met elkaar. Dat maakt dat we heel goed begrijpen wat een ander bedoelt, ook al zijn we het niet altijd met elkaar eens. Deze gemeenschappelijke cultuur is net als onze gemeenschappelijke taal, het Nederlands. We kunnen elkaar daarin begrijpen, ook al spreken we die taal met een verschillend accent en in een verschillende stijl, en we kunnen er heel verschillende meningen in laten horen.
Verandert onze cultuur?
Sommige wetenschappers wijzen op de grote continuïteit van culturen. Zij menen dat een bepaalde mentaliteit die typisch is voor een land eeuwen terug kan gaan en niet zo gemakkelijk verandert. Maar andere wetenschappers staan op het standpunt dat elke dag opnieuw in de interactie tussen verschillende mensen de normen en opvattingen in een maatschappij opnieuw worden geconstrueerd. Zij zijn van mening dat een cultuur helemaal niet vastligt en voortdurend wordt vernieuwd, dat een cultuur dus zeer veranderbaar is. Wie heeft er gelijk?
Als je kijkt naar de concrete opvattingen, voorkeuren en gedragingen van Nederlanders, dan zijn die in de loop der jaren duidelijk aan verandering onderhevig geweest. De maatschappij, de economie, de techniek, de politieke omstandigheden en vele andere factoren kunnen zich wijzigen en als reactie daarop veranderen onze opvattingen en gedrag. In de periode van 1960-1980 zijn veel maatschappelijke verhoudingen en opvattingen in Nederland sterk veranderd. In mijn boek over de Nederlandse cultuur heb ik echter laten zien dat de Nederlandse waarden in die periode helemaal niet zijn veranderd. Wie dus cultuur gelijk stelt met dominante maatschappelijke opvattingen en de diepere laag van waarden over het hoofd ziet, is geneigd de verandering van een cultuur te overschatten. Aan de oppervlakte kunnen opvattingen, houding, normen, en gedragingen veranderen. In sommige perioden gaat dat sneller en in andere veel langzamer. Maar de diepere laag van onze waarden verandert niet zomaar. De huidige Nederlandse waarden zijn gelijk aan die in het 17de eeuwse Holland. We interpreteren die echter steeds op een nieuwe manier die past bij de gewijzigde maatschappelijke omstandigheden.
