Op het eerste gezicht lijken Nederlanders veel op andere moderne Europeanen. Maar andere Europeanen die langere tijd in Nederland gewoon en gewerkt hebben, kunnen aanzienlijk verschillen aanwijzen. Hieronder geef ik een kort overzicht van de twaalf waarden of morele principes waar de Nederlandse maatschappij, van politiek, werk en school tot de meest intieme delen van het familieleven van doortrokken is.
De eerste vier waarden zijn ontleend aan het christendom:
- HEIL Je opofferingen en inspanningen zullen beloond worden in de toekomst
- SCHULD Je bent verantwoordelijk voor de goede en slechte dingen die het gevolg zijn van je handelen
- NAASTENLIEFDE Wat je niet wilt dat jou geschiedt, doe dat ook een ander niet
- WAARHEID Je moet altijd de waarheid spreken
In de eerste plaats zijn de Nederlanders, net als andere mensen uit Christelijke culturen, sterk gericht op de toekomst. Vooruitgang en innovatie zijn belangrijke zaken. Ten tweede maken zij zich voortdurend zorgen of ze dingen goed of verkeerd hebben gedaan. De mate van persoonlijk verantwoordelijkheidsgevoel is hoog. Ten derde voelen Nederlanders zich sterk betrokken bij mensen die problemen hebben of lijden, dichtbij huis of aan de andere kant van de wereld. Ten vierde hechten de Nederlanders veel belang aan de objectieve waarheid en de naakte feiten. Ze vinden het het belangrijker om iemand anders precies te zeggen wat ze denken dan om beleefd te zijn.
De volgende vier waarden zijn ontleend aan het protestantisme:
5. WERK Werken is goed
6. ORDE & NETHEID Je moet je zaken netjes op orde hebben
7. NUT Alles wat je doet moet iets opleveren (dus niet louter voor het plezier zijn)
8. BETROUWBAARHEID Je moet doen wat je hebt gezegd
9. MATIGHEID Je moet jezelf beheersen
Nederlanders denken dat het beter is om noest te werken dan je tijd door te brengen met nietsdoen. Hoe hoger zij staan op de maatschappelijke ladder, des te harder ze werken. Ze houden van een geordend leven dat gedicteerd wordt door de klok en hun agenda, en vinden dat een huis schoon en opgeruimd moet zijn. Nederland is dan ook een relatief schoon en geordend land, waarin een heel aantal grote en kleine regels bepalen hoe je je hebt te gedragen. Ook in het buitenland zijn de Nederlanders bekend om hun zuinigheid. Een ding is zeker: Ze hebben een hekel aan verspilling, of het nu gaat om tijd, geld of iets anders. Als hun chef met een voorstel komt om de zaken anders aan te pakken, zullen ze gemakkelijk vragen waar dat voor nodig is. Kan het niet efficiënter op een andere manier of misschien met meer resultaat? Nederlanders nemen dat wat anderen zeggen heel letterlijk, vooral als het om overeenkomsten en beloften gaat. Ze verwachten dat je precies doe wat je had gezegd, anders concluderen ze dat je onbetrouwbaar bent (dan deug je moreel niet). In het dagelijkse leven hebben de Nederlanders een hekel aan extremen en overdrijving, ze stellen prijs op zelfbeheersing en het uiten van heftige emoties vinden ze storend. Alleen onder bijzondere omstandigheden (een voetbalwedstrijd, bij carneval of in de disco) gaan ze uit hun dak.
Dit alles mag misschien vrij bekend klinken voor mensen uit andere christelijke of protestantse landen, maar de laatste drie waarden zijn dat zeker niet. Die zijn typisch Nederlands en verklaren waarom dingen in Nederland anders gaan dan in de omliggende landen.
10. CONSENSUS Je moet er met elkaar zien uit te komen, water in de wijn doen
Wij Nederlanders hebben een grondige afkeer van conflicten en agressie, en streven consequent naar consensus en harmonie, een sfeer die we gezelligheid noemen. We besteden vrij veel tijd aan vergaderen en discussies om zeker te zijn dat alle meningsverschillen zijn opgelost. In plaats van dat de democratische meerderheid bepaalt wat er gebeurt, geven we er de voorkeur aan om een oplossing te bereiken waar iedereen zich in kan vinden: een compromis. En iedereen zal zich dan ook strict houden aan het overeengekomen compromis uit angst voor conflicten. Dit wordt vaak het poldermodel genoemd. Als gevolg hiervan heeft Nederland een relatief vreedzame en geweldloze maatschappij, waarin staking meestal vrij gauw eindigen in een compromis en de politie de-escalerende maatregelen gebruikt om relletjes te bedwingen.
11. GELIJKHEID Je moet niet denken dat je meer bent dan een ander
In Nederland worden hiërarchische verhoudingen en verschillen in sociale status vakkundig gladgestreken en verhuld. De norm is elkaar als gelijk te behandelen, ook al zijn de verhoudingen in werkelijkheid niet gelijk. Het is pijnlijk om directe instructies te geven aan iemand die lager is dan jij, bijvoorbeeld aan de werkster. Je kan niet zomaar zeggen: “Hannie, maak de keuken en de badkamer schoon!” In de oren van Nederlanders klinkt dat als een bruut commando waar ze zich onmiddellijk tegen zullen verzetten. In plaats daarvan formuleren ze dit als een beleefd verzoek: “Zou je vandaag misschien naar de keuken en de badkamer kunnen kijken?” Het klinkt als een suggestie, maar voor Nederlanders voelt het als een opdracht. Nederlanders gebruiken geen beleefdheid naar boven, maar omgekeerd wel naar beneden. Je moet tot elke prijs de indruk zien te voorkomen dat je denkt dat je je beter voelt dan anderen (zelfs als je minister of Nobelprijswinaar bent). Het is heel gemakkelijk om aan Nederlanders leiding te geven, als je ze maar behandelt als gelijken en elke instructie vermomt als een vriendelijk verzoek.
Nederlanders zijn allergisch voor mensen die zichzelf op de borst kloppen. Ze verwachten een zekere bescheidenheid en degene die zich niet ‘gewoon’ genoeg gedraagt loopt de kans afgebrand te worden. Niet alleen is het ongepast openlijk trots te zijn op je prestaties, ook openlijk trots zijn op Nederland en zijn geschiedenis. Voor veel Nederlanders is nationalisme een doodzonde. Dat wil natuurlijk niet zeggen dat Nederlanders niet trots zijn op hun land, ze kunnen dat alleen niet openlijk tonen (behalve bij sportwedstrijden).
12. ZELFBESCHIKKING Ik bepaal zelf wel wat ik doe, dat hoeft een ander mij niet te vertellen
Nederlanders vinden het van het grootste belang dat mensen hun eigen keuzes kunnen maken, in plaats van dat een ander bepaald wat ze moeten doen. Ze zeggen: “Iedereen moet zelf bepalen wat hij doet, zolang ik er maar geen last van heb”. Dit is de basis voor de Nederlandse tolerantie. Het is niet zozeer dat ze sympathie koesteren of open staan voor mensen met een andere mening, maar ze zijn pragmatisch. Als jij mij met rust laat, laat ik jou met rust. Dit verklaart waarom Nederlanders het gebruik van softdrugs, en toepassing van abortus of euthanasie toestaan. Niet omdat ze daar zelf gebruik van willen maken, maar eerder omdat ze vinden dat of iemand anders daar wel of niet gebruik van maakt hun persoonlijke keuze is en niet die van de overheid. Dit verklaart ook waarom mensen met zo verschillende leefstijlen in dit kleine land kunnen samenleven, van extravagante homo’s die met elkaar trouwen tot zwartgeklede orthodoxe protestanten die op zondag driemaal naar de kerk gaan.
Nederlandse kinderen krijgen in de opvoeding niet geleerd om hun ouders of algemene morele principes te respecteren, maar om zelf te kunnen nadenken en hun eigen mening te vormen. Dat heeft als gevolg dat alle Nederlanders van jong tot oud overal een mening over hebben en die willen laten horen. Waarna ze om de tafel gaan zitten om een compromis te vinden!
(Published in the Holland Handbook, Scriptum: Schiedam)
Natuurlijk gedragen Nederlanders zich niet overal en altijd volgens deze waarden. Soms is de ene waarde sterker dan de andere. En in sommige gevallen kunnen bij een aantal Nederlanders de gewone menselijke gevoelens uiteindelijk toch de overhand krijgen en is er van matigheid of conflictmijdendheid even geen sprake meer. Dat kan gebeuren wanneer de politieke elite te lang vasthoudt en geen oor heeft voor maatschappelijke problemen en ongenoegen. Vanwege de corona pandemie besloot de regering tot strenge beperkingen die de persoonlijke levenssfeer raakten. Sommigen voelden zich dermate in hun zelfbeschikking aangetast dat ze in opstand kwamen.